اصل مشارکت مردم در حکومت امام علی (ع)

اهمیت جایگاه و مشارکت مردم در حکومت ها امروزه سخت مورد توجه قرار دارد. به طوری که همواره موجب گفتمان های متعدد و گاه متضاد در عرصه مباحث اجتماعی شده است و قرائت های گوناگونی از آن ارایه گردیده است.
واژه هایی چون مردم سالاری دموکراسی حقوق بشر و... معمولا با هدف چگونگی روش و شیوه حکومت داری و تدبیر منزل طرح و بحث می شوند. اما حقیقتا گاه بدون رعایت ملاک ها و میزان ها و تنها بر مبنای ذوق و سلیقه و خوشایندی گروه ها و شخصیت ها بسط و گسترش می یابد. صرف نظر از اینکه این مباحث تاکنون چه پیامدها و آثاری را برای بشریت به همراه داشته در این نوشته برآنیم تا جایگاه مردم را در حکومت علوی بیان کنیم.
با نگاهی کوتاه به شیوه حکومت داری پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و مولای متقیان علی (علیه السلام) درمی یابیم که اسلام دینی است مردم سالار و مبتنی بر فطرت پاک انسانی با استبداد ناسازگاری دارد و انسان را به عنوان خلیفه الله در زمین حاکم بر مقدرات و سرنوشت خویش می داند و براساس آیه «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا مابانفسهم» (1) حق دخالت در سرنوشت انسان را برای او محفوظ می دارد. 

چرا که از نظر مولای متقیان توده مردم در گماردن حاکمان اسلامی نقش تعیین کننده ای دارند اجتماعات پرشور اسلامی را بوجود می آورند پشتیبان واقعی حکومت اند و ستون استوار دین به شمار می روند.
اصولا در کلام آن روح متعالی مردم جایگاه خاص دارند و به ویژه عامه آنها بر خواص ترجیح داده شده اند. آنجا که در نامه معروفشان به مالک اشتر می فرمایند:
ولیکن احب الامور الیک اوسطها فی الحق واعمها فی العدل و اجمعها الرضی الرعیه فان سخط العامه یجحف برضی الخاصه و ان سخط الخاصه یغتفر مع رضی العامه. ولیس احد من الرعیه اثقل علی الوالی موونه فی الرخا واقل معونه له فی البلا واکره للانصاف واسال بالالحاف و اقل شکرا عندالاعطا ابطا عذرا عندالمنع و اضعف صبرا عندملمات الدهر من اهل الخاصه. و انما عمادالدین و جماع المسلمین و العده للاعدا العامه من الامه فلیکن صغوک لهم و میلک معهم (2)
«دوست داشتنی ترین چیزها در نزد تو در حق میانه ترین و در عدل فراگیرترین و در جلب خوشنودی مردم گسترده ترین باشد که همانا خشم عمومی مردم خوشنودی خواص (نزدیکان) را از بین می برد اما خشم خواص را خوشنودی همگان بی اثر می کند. خواص جامعه همواره بار سنگینی را بر حکومت تحمیل می کنند. زیرا در روزگار سختی یاری شان کمتر و در اجرای عدالت از همه ناراضی تر و در خواسته هایشان پافشارتر و در عطا و بخشش ها کم سپاس تر و به هنگام منع خواسته ها دیر عذرپذیرتر و در برابر مشکلات کم استقامت تر می باشند. در صورتی که ستون های استوار دین و اجتماعات پرشور مسلمین و نیروهای ذخیره دفاعی عموم مردم می باشند. پس به آنها گرایش داشته باش و اشتیاق تو با آنان باشد.»
علی (علیه السلام) در این فراز مهم از نامه خود به حقایقی اشاره می کند که برای هر زمامداری پراهمیت تلقی می شود. در حقیقت از سخن نغز امام این گونه برداشت می شود که:
خواص پر خرج و اسراف کارند عامه مردم کم خرج و کم توقع.
خواص در هنگام گرفتاری ها یاریگر نیستند در حالی که عامه مردم همیشه به یاری دولت می شتابند.
خواص از عدل و انصاف گریزان و عوام تشنه عدالت و انصافند.
خواص طمعکار و پرچانه اند و عامه مردم زبان اصرار و الحاح و چانه زدن ندارند.
خواص هنگام نوازش کمتر سپاس گویند و عوام با اندک نوازشی زبان به شکر و سپاس می گشایند